Könnunarleikur yngstu barnanna

 

Í mörgum leikskólum þar sem yngstu samborgararnir (1-2ja ára) dvelja er könnunarleikurinn vinsæl aðferð yngstu barnanna til að rannsaka umhverfi sitt. Könnunarleikurinn er ákveðin aðferð við leik sem byggist á rannsóknarþörf barna. Undirstaða rannsókna þeirra er auðvitað fyrst og fremst þeirra eigin forvitni og skynjun, en umhverfið er líka skipulagt á tiltekinn hátt. Þannig að það styðji við og ýti undir könnunarþörf barnanna. Börn nota flest skynfæri sín í könnunarleik, þau skoða, snerta, hlusta, sleikja. Þau pæla í jafnvægi, rými, afstöðu og fleira og fleira.  Einn kostur könnunarleiks er að hann er hægt að ástunda heima og heiman.

Undirbúningur könnunarleiks

Til að undirbúa leikinn er safnar starfsfólk saman ýmiskonar skapandi endurnýtanlegum efnivið, s.s. rörum, hólkum, keðjum af ýmsum lengdum og grófleika, krukkulokum, niðursuðudósum, steinum, skeljum og ýmsu fleiru sem vekur áhuga barna. Þegar leikið er með efniviðinn er honum komið fyrir á tilteknum stöðum í hrúgur (1- 3 tegundir af enfivið saman) og hvert barn velur sér í fyrstu eina hrúgu/tegund til að kanna.  

Hlutverk starfsfólks

Hlutverk starfsfólksins er aðallega að nýta tímann til að gera skráningar á nálgun og rannsóknum barnanna. Læra af börnunum. Í könnunarleik gefst oft dýrmætt tækifæri til að setja sig í stellingar rannsakandans en ekki þess sem leiðir. Næmir og athugulir leikskólakennurum fá í gegn um skráningar innsýn í hugarheim barna og einstakt tækifæri til að kynnast þeim. Því hvert og eitt barn nálgast og leikur með efniviðinn á sinn hátt. Hér að neðan fylgja með myndir sem ég tók í heimsókn í leikskóla í London af könnunarleiksefnivið.  

 

Tiltekt

Mikilvægur þáttur aðferðarinnar er tiltektin að leik loknum. Í gegn um tiltekt læra börn að para saman og flokka. En hvorutveggja er undirstaða stærðfræðináms barna. Reyndar má segja að könnunarleikurinn sem slíkur sé afar mikilvæg undirstaða margra námsþátta.  

Hugmyndafræði

Hugmyndafræði könnunarleiksins er m.a. rakin til leiks barna að ýmsu sem til er á heimilum og við munum mörg, eins og töluboxum, pottum og pottlokum. Hann byggir á gamalli hefð og þekkingu sem hefur verið sett í nútímabúning. En samtímis þróaður sem leið fyrir leikskólakennarann að kynnast því hvernig barnið rannsakar umhverfi sitt og hvernig það nálgast önnur börn í gegn um könnunarleikinn. Víðast er könnunarleikurinn lagður þannig inn að starfsfólkið segir ekkert á meðan á leik stendur. Sjálfri finnst mér það það ekki spennandi. Ekki alltaf. Kannski var upprunalega hugmyndin að hjálpa starfsfólki út úr því hlutverki að taka alltaf fram fyrir hendur barnanna (og það er raunverulegt vandamál víða í leikskólum), ég veit það ekki. Hins vegar held ég að hægt sé að þróa könnunarleik eins og aðra leiki og aðferðir. Mesta hætta hverrar aðferðar er að telja hana vera hina endalegu lausn. Í því eru endalokin falin.  

Fyrir um áratug þegar ég kenndi áfanga um yngstu börnin við Háskólann á Akureyri byggðum við hann meðal annars á bók eftir höfunda aðferðarinnar. (Þær skrifa líka um lykilpersónur, aðferð sem víða er notuð í starfi með yngstu börnunum). Höfundar eru þær Elinor Goldschmied & Sonia Jackson, og bókin heitir, People under Three, Young Children in Day Care (2nd editon), Routledge, London & New York, 2004. Ég skrifaði líka grein í fréttabréf leikskólakennara 1999 (minnir mig) um leikskóla sem ég heimsótti á Spáni sem beitti aðferðinni og sem notaði fjársjóðskörfur til að mynda tengsl á milli barna og starfsfólks. Einhverjir leikskólar hafa líka fengið stryki úr þróunarsjóðum til að vinna með könnunarleikinn. Hildur Skarphéðinsdóttir, þá leikskólaráðgjafi vann ötullega að innleiðingu hans.

Sturlubarnið og könnunarleikur

Ástæða þess að ég bloggaði upphaflega um könnunarleikinn er að ég hafði sjálf verið að nota aðferðina heima með Sturlu, barnabarninu mínu sem þá var á fyrsta ári. Hólkar í ýmsum stærðum sem hann lék með, (og pappaspjöldin sem hann hefur með) er dæmigerður efniviður í könnunarleik. Annar dæmigerður efniviður sem hann var mjög upptekinn við og gat dundað sér löngum stundum voru öll krukkulokin sem ég geymdi, stór og smá. Hann fleygði þeim, setti inn í hvert annað, tók þau til og raðaði, sleikti og nagaði. Þegar hann kom í heimsókn leitaði hann af þeim og varð afar glaður þegar hann fann þau. Hann gat dundað lengi með lokin og unað glaður við sitt. Við lok leiksins lögðum við ríka áherslu á að hann hjálpði okkur að taka til. Setja lokin ofan í plastboxið sem ég geymdi þau í. Tiltektin varð þannig hluti af leiknum, eitthvað til að hlakka til. Það er hægt að leggja inn hugtök, kringlótt, stór, lítill, hrufótt, slétt, lit lokanna og svo má lengi telja. (Myndin efst á síðunni er af Sturlu í leik með hólka)

Erlendar slóðir um könnunarleikinn og fjársjóðskörfuna

Comunity plaything

Early years

Íslenskar leikskólaslóðir um könnunarleikinn

Skagafjörður

Seltjarnarnes

Tjarnarsel

Tengsl leikskólastarfs og lista

Ítalski listamaðurinn Bruno Munari (1907 -1998) taldist til annarar kynslóðar framtíðarlistamanna á meðal samtíðarmanna, aðrir sáu í honum sterk tengsl við hugmyndafræði súrrealista. Hann var gjarnan kallaður Enfante terrible sinnar kynslóðar. Sá óþægi sem ekki fellur að rammanum, sá sem með list sinni að skilgreinir sig að hluta utan rammans. Hjá honum voru mörk listgreina að ýmsu leyti ósýnilegri en hjá flestum samtímamönnum. Fjöldi tilrauna hans í listum fanga athygli nútímafólks og sum samsömum við eigin reynslu og sýn á veruleikann. Munari beitti nýrri þekkingu og tækni óspart í verkum sínum. Rannsóknareðli listarinnar var honum hugleikið. Hann leitaðist við að skapa listaverk sem voru í gagnvirku sambandi við umhverfið, verkið hefðu áhrif á umhverfið en umhverfið samtímis áhrif á verkið. Óróar heilluðu Munari eins og Calder en hann hafnaði alfarið að hans óróar væru í ætt við óróa Calders. Undirliggjandi lögmál og efnistök væru gjörólík.

Rannsóknir Munari snéru m.a. að möguleikum ljósins og að ljósfræði. Samspil ljós, lita og hreyfingar er algengt viðfangsefni í verkum hans. Pensill hans, ljósið, tæknin og samspilið þar á milli. Það er skrýtið að upplifa sum verka hans frá því um í kringum 1950 og sjá þar pælingar ýmissa nútímalistamanna. Verk t.d. Egils Sæbjörnssonar eiga að margt sammerkt með hugmyndaheimi Munari, sjálf minnist ég sýningar hans í Gallerý I8 fyrir nokkrum árum. Á heimasíðu sem tileinkuð er list Munari er Ólafur Elíasson talinn sá nútímalistamaður sem stendur honum næst í pælingum um eðli lita og ljóss. Rannsóknir Munari á pólariseruðiu ljósi minna frekar á tilraunir í eðlisfræðitíma en myndlist. En slíkt verk sýndi hann einmitt á Feneyjartvíæringnum 1966. Glerhjúpur Hörpu minnir á ljósatilraunir Munaris á Feneyjartvíræringnum 1966. Leikur ljóss og lita byggist á sömu lögmálum.  

Munari voru börn og list fyrir börn hugleikinn. Hann hannaði m.a. bókverk sem höfðuðu sterklega til barna. En líka ýmsa nytjamuni. Þess má geta að hann fékk verðlaun LEGO 1986 fyrir framlag sitt til að styrkja hugmyndina um skapandi þætti bernskunnar. Veturinn 1975-76 sótti ég unglinganámskeið í myndlist í MHÍ, þar kenndi á þeim tíma Jón Reykdal. Meðal verka sem hann bauð okkur að gera var hvert okkar fékk ramma úr slidesmyndavél. Við áttum síðan að safna úr umhverfinu efni/hlutum sem við vildum stækka upp á vegg og mála. Í dag sjáum við slík verk sem byggja á skammtafræði. Ef farið er á Vísindavef HÍ er t.d. reiknað með að ummál strandlengju Íslands sé um 1500 kílómetrar. En samtímis er gerð grein fyrir að það sé aldeilis ónákvæmt og byggi á því að mæla á tiltekinn hátt. Ef t.d. farið væri með málbandið inn í hverja vík um hvern stein og klett má reikna með að talan væri töluvert mikið hærri. Svona eins og þegar jólasería er tekin saman sikk sakk áður en henni er pakkað. Ummál hennar virkar töluvert minna þannig en þegar búið er að taka hana í sundur. Á sömu hugmyndafræði voru verkefni Jóns með okkur krökkunum byggð. Að við skynjuðum stórleika og hins smáa. Sandverk barna á öðru ári í leikskólanum Aðalþingi hér að neðan byggir á sömu hugsun, að hið smáa geti verið ógnarstórt.

Í leikskólanum Aðalþingi er greinileg hugmyndafræðileg tenging við list og hugmyndir Munari. Í ljósaveri leikskólans er m.a. leikið með möguleika ljóssins og litanna á margvíslegan hátt. Að skapa með ljósi, að breyta rými með ljósi er hluti af því sem þar er gert. Stundum í umhverfi sem hvetur til rannsókna á tengslum ljós og hluta. Hér að neðan gefur að líta dæmi annarsvegar um skuggaleikhús og svo leik barna með eigin skuggamynd.

  

Börn rannsaka ljós á mismunandi veru, stundum verður til sjálfsprottinn leikur í tengslum við teiknarann snjalla, sólargeislann. Ef börn umgangast ljós og skugga af opnum hug, eru þau líklegri til að taka eftir tækifærum náttúrunnar í daglegum önnum. Börnin á myndinni eru að athuga hvernig þau geta túlkað tilfinningar með skugga. 

Að lokum Munari bar mikla virðingu fyrir börnum sem endurspeglaðist í list hans. Hann trúði því að hver manneskja bæri í sér hæfileika til að útbúa rými og hluti sem kölluðust á við fagurfræðina, ef hún hefði aðgang að tækni og leiðbeiningu. Dæmin hér að ofan eru vonandi vísbending um að það sé réttmæt ályktun. (KD 13. maí 2011)

Greinin hér að ofan birtist fyrst á gamla blogginu mínu www.roggur.blog.is og heimasíðu þess leikskóla sem ég þekki best þessa daga, leikskólann Aðalþing í Kópavogi.

Er leikurinn í hættu?

Samtíma fræðimenn hafa margir hverjir áhyggjur af leiknum í hinni stofnanavæddu veröld samtímans. Þar sem t.d. fjölmiðlar draga upp mynd af margvíslegum hættum sem bíða barna utan öryggi heimilisins og/eða innan veggja stofnana. Afleiðingin er að frelsi barna til leiks er skert. Dæmi um þetta sá ég t.d í heimsókn í leikskóla í Bandaríkjunum árið 1994 þar sem öll rými voru risastór og glerveggir til að tryggja sjáanleika, útisvæði á stærð við frímerki. Í slíkri veröld er hugtakið traust ekki til og allir eru mögulegir gerendur ofbeldis gagnvart börnum. Veröld sem var, veröldin sem ég lék mér í er varla lengur til. Leiknum er stýrt bæði á svæði og innhaldslega og hann á að hafa uppeldisleg markmið, leikur, leiksins vegna verður hverfandi í slíkum heimi. Að viðurkenna að leikur sé ekki alltaf "fallegur" er óþægilegt og því betra að sleppa því. Hugmyndir okkar um leikinn verða hugmyndir um fallegan og rómatískan leik. 

Í leikskólum birtist þessi hræðsla okkar í að við viljum ekki hafa "blind" svæði þangað sem eftirlit okkar nær ekki. Meira að segja hefur sumstaðar verið upp umræða um öryggismyndavélar í leikskólagarða. Hluti af þessu er hræðslan við að vera dregin til ábyrgðar ef eitthvað kemur upp á. Ef barn t.d. slasast þá vill enginn vera sá sem átt að sjá til þess að allt væri samkvæmt ýtrustu stöðlum. En á þessari þörf okkar fyrir öryggi er önnur og verri hlið, hún lítur að því að við erum í leiðnni að draga úr möguleikum barna til að þroskast, einhverstaðar heyrði ég rætt um stuld á þroskaskosti.

Í Bandaríkjunum hafa þessar áhyggjur leitt til þess að mörgum skólum er búið að afnema frímínútur (40%) eða setja þeim slík mörk að ýmsir leikir þar sem líkamleg snerting á sér stað eru bannaðir. (Alla vega eltingarleikir sem dæmi).  Hugtakinu Zero tolerance er þá gjannan beitt. Það nær sem sagt ekki bara til vopnaburðar barna.

Myndin sem ég dreg hér er upp er ekki falleg, kannski er hún ekki heldur svona slæm. En henni er ætlað að fá fólk til að hugsa um margræði leiksins.

Sjálfbærni

Sjálfbær þróun leitast við að mæta þörfum samtíðarinnar án þess  að skerða  möguleika komandi kynslóða til að mæta þörfum sínum.  Sjálfbærni verður einungis náð með því að skilja að undirstöðuþættir hennar, þ.e.  efnahagur, samfélag  og umhverfi, eru samofnir. Ákvörðun sem virðist tengjast einum þætti hefur samtímis áhrif á hina þættina. Ákvörðunin að leitast  við að viðhalda náttúruauðlindum tengist félagslegum  jöfnuði, menntun fyrir alla, mannréttindum, fæðuöryggi, ofnýtingu náttúruauðlinda  og mengun, svo dæmi sé tekið. Vellíðan manna og lífsgæði eru samtvinnuð sjálfbærri nýtingu umhverfis.

UNESCO  leggur áherslu á átta lykilaðgerðaskref í átt til sjálfbærni, þau eru:

kynjajafnrétti,

lýðheilsa,

umhverfi,

þróun í dreifbýli,

menningarlegur margbreytileiki,

friður og öryggi,

sjálfbær þéttbýlisþróun,

sjálfbær neysla.

Gagnlegar vefslóðir sem tengjast sjálfbærni:

Alþjóðlegt ár skóga.

http://arskoga2011.is/category/frodleikur/fyrirlestrar/

GETA – geta til sjálfbærni menntun til aðgerða.

https://skrif.hi.is/geta/

Landvernd.

http://www.landvernd.is/graenfaninn/

Learning for sustainability

 http://learningforsustainability.net/

Menntamálaráðuneytið.

http://www.menntamalaraduneyti.is  

Náttúran vefur um umhverfisvitund.

http://www.natturan.is/frettir/sida1/

Sorpa.

 http://www.sorpa.is/

UNESCO 

 http://www.unesco.org/new/en/education/themes/leading-the-international-agenda/education-for-sustainable-development/

Nám - fædd til að læra

Smellið á tengilinn og þá birtist verulega vel gert og áhugavert myndband.

Leikskólablogg

Í framtíðinni er ætlunin að búa til gagnabanka fyrir leikskóla. Inn í þennan gagnabanka er ætlunin að setja allt mögulegt og ómögulegt sem snýr að leikskólastarfi.  Ef til vill dugir þetta blogg ekki til að að koma hugmyndinni í verk en það verður alla vega reynt.